“MONUMÉN ENTÉH” PASIR NAGARA CINA

Pasir Nagara Cina téh wewengkon anu aya di tutugan Gunung Burangrang. Sacara administratif mah kaasup Désa Wanayasa, Kacamatan Wanayasa, Kabupatén Purwakarta. Perenahna di wétaneun Kampung Cileungsing Wétan. Tempatna luhur, kira-kira 700 – 900 dpl. Lamun seug cicing di dinya, katénjo mayakpakna Wanayasa jeung sabudeureunana. Teu jauh ti dinya, aya Guha Jepang, anu kakara sawatara taun kaliwat kapanggih tur kiwari geus dijadikeun obyék wisata. Atuh kiduleunana, aya Curug Cimanahrasa; ari kaléreunana, aya Curug Cipurut. Mun rék ka dinya ayeuna-ayeuna hég maké kendaraan, anu genah mah ngaliwatan Pasir Muncang, asupna ti Legok Barong.

Kungsi aya selenting bawaning angin, cenah di Pasir Nagara Cina téh rék aya Bumi Perkemahan. Ngan ukur semet béja, prakna mah duka iraha. Duka bener duka henteu kétang béjana ogé. Ngan jigana, lamun jalanna geus dihadéan nepi ka bisa nyambung ti Pasir Muncang ka Wanayasa Kidul, geus pasti tegepna téh. Komo deui lamun urang neuteup ka hareup, bari napak kana sajarah anu aya patalina jeung éta pasir. Leuwih ti misti tegepna téh.

Pasir Nagara Cina, ku urang Wanayasa mah sok disebut Garacina, diala gampangna baé; saéstuna mibanda sajarah anu kawilang penting pikeun perkebunan entéh mah. Lain wungkul di Tatar Sunda, tapi di Indonésia ieu mah. Malah upama téa mah hayang nyieun samodél “Monumen Entéh Nasional”, sageuy mun aya nu nyebut lahuta téh. Da jeung aya buktina éta mah. Bukti kalawan nyata, lain carita rékaan jalma ngalindur. Sabalikna mun dilur-jeunkeun, ngalelebar poténsi wisata sajaroh, anu ku deungeun-deungeun mah dikotéktak ditétéangan.

Disebut Pasir Nagara Cina, lantaran baheulana kungsi jadi padumukan bangsa Cina Makao. Naon patalina jeung perkebunan entéh? Raket pisan. Cina Makao maratuh atawa dipatuhkeun di Pasir Nagara Cina téh pikeun muka perkebunan entéh di Wanayasa. Ngaranna ogé perkebunan entéh nya, piraku anu dipelakna tangkal kopi. Sangkan puguh éntép-seureuhna, urang pedar ti awalna baé.

Tangkal entéh téh asalna ti Nagri Cina. Mimiti diwanohkeun di Éropah kira-kira taun 1595 ku Jan Huijghen van Linschoten. Anu mimiti mawa ka Indonésia nya éta urang Jérman anu ngaranna Andreas Cleyer. Ari anu dibawana siki entéh ti Jepang. Mimitina mah dipelak pikeun hiasan di Taman Istana Gupernur Jendral Camphuijs di Jakarta. Urang Walanda sababaraha kali nyoba-nyoba melak entéh di sabudeureun Batavia, tapi hasilna dianggap kurang nyugemakeun baé.

Kakara tahun 1826, entéh bisa dipelak kalawan mulus di Kebon Raya Bogor. Sataun ti harita, taun 1827, Jacobus Isidorus Loudewijk Levian Jacobson, ahli entéh Pamaréntah Hindia Walanda (da VOC alias Kumpeni mah geus dibubarkeun taun 1799), nyieun kebon entéh percobaan di Cisurupan (Garut) jeung Wanayasa (Purwakarta). Diduga kebon entéh percobaan anu di Wanayasa mah perenahna di Pasir Nagara Cina. Duka kabeneran, duka lain; di deukeut Pasir Nagara Cina aya tempat anu ngaranna Cisurupan. Ku urang dinya mah disebutna téh Blok Cisurupan, anu kiwari mangrupa pasawahan.

Kebon percobaanana anu di Wanayasa kawilang suksés. Anu matak, taun 1828, Si Jacobson melak entéh gedé-gedéan di Wanayasa (Purwakarta) jeung Raung (Banyuwangi). Kebon entéh anu di Wanayasa manjang ngulon-ngétan ti Pamundayan nepi ka Parakanceuri di sisi Walungan Cilamaya. Ka kidulna nepi ka Sindangpanon, ari ka kalérna nepi ka wewengkon Kiarapedes ayeuna. Legana ngurung tilu kacamatan ayeuna. Kebon entéh di Wanayasa kaitung mulus banglus. Munasabah upama dijadikeun modél pikeun muka perkebunan entéh di sawatara tempat téh. Lain wungkul di Tatar Sunda, tapi ogé di sakuliah Tanah Hindia deuih. Teu saeutik, botanikus (ahli tutuwuhan) bangsa Éropah anu ngahaja datang ka Wanayasa, ngalanglang bédéng-bédéng entéh Pasir Nagara Cina, bari sakalian nalungtik tutuwuhan séjénna. Kaasup Christian Heinrich Macklot, anu harita mah masih kénéh jadi botanikus, can jadi tentara. Inyana laha-loho ka Pasir Nagara Cina taun 1831. Ari kopi, harita mah geus mimiti nyirorot hargana di Éropah. Gagantinya nya éta entéh. Disambung ku produk tatanén séjénna saperti gula, kina, jeung karét. Komo sabada taun 1830, Gupernur Jendral Johannes van den Bosch ngaluarkeun aturan anu disebut Culturstelsel mah. Aturan anu kacida nguntungkeunana ka Pamaréntah Hindia Walanda, tapi matak sangsara balangsak kabina-bina ka bangsa urang, utamana mah keur rahayat leutik.

Anu matak, upama téa mah di Pasir Nagara Cina aya “Monumén Entéh”, lain ngan saukur pikeun pangéling-ngéling mimiti ayana perkebunan entéh di urang. Aya nu leuwih penting ti éta, pikeun pangéling-ngéling kumaha sangsara balangsakna dijajah deungeun-deungeun. Utamana mah keur rahayat leutik. Kumaha ripuhna upama sual ékonomi diatur ku deungeun-deungeun, pikeun kapentingan deungeun-deungeun deuih. Ari urang ukur kabagéan, boa pépérétna ogé lain. Ukur bisa aku-aku angga: alamna beunghar, tanahna subur mahmur, gemah ripah loh jinawi.

Rancadarah

Pasir Nagara Cina dina sawatara “dongéng” sok disebutkeun aya patalina jeung asal-usul Rancadarah, hiji wewengkon di antara Wanayasa – Purwakarta. Ceuk éta “dongéng”, Cina Makao anu dumuk di Pasir Nagara Cina téh nya éta karaman anu nyieun reuweuh-reuweuh di Purwakarta. Ti Purwakarta kabur, terus maratuh di Pasir Nagara Cina. Ngaranna ogé dongéng atuh nya. Nepina ka urang, mun teu mondokan tangtuna ogé manjangan.

Ngan dumasar kana sawatara catetan sajarah, pasalia pisan. Cina Makao geus aya di Pasir Nagara Cina saméméh kajadian reuweuh-reuweuh Cina Makao di Purwakarta taun 1832. Cina Makao darumukna di Pasir Nagara Cina téh ti taun 1828 mula. Éta téh pagawéan Si Jacobson. Pikeun ngalaksanakeun program muka kebon entéh gedé-gedéan di Wanayasa, Si Jacobson ngadatangkeun pagawé urang Cina Makao, anu geus katimbang boga pangalaman ngebon entéh di nagrina. Malah Si Jacobson kungsi kacerek “nyulundupkeun” 15 urang Cina langsung ti Nagri Cina, anu tujuh urang di antarana ahli entéh. Dibawa ka nagri urang sarta dihijikeun jeung Cina Makao anu geus aya di Pasir Nagara Cina. Malah sabalikna, loba Cina Makao anu ingkah ti Pasir Nagara Cina sabada éta kajadian. Kitu deui jeung Walungan Cikao atawa Palabuan Cikao. Ngaran Palabuan Cikao, upamana, geus aya dina catetan bangsa Walanda jauh ti saméméh taun 1832. Sanajan dina peta Walanda abad ka-18 mah disebutna Chi-kau, ayana kiduleun Chi-kompai. Keun baé da moal samar, Wanayasa ogé apan ditulisna mah Wanaisa, kuloneun Segalaheran. Ari Purwakarta? Teu acan aya dina peta harita mah.

Méméh kajadian reuweuh-reuweuh di Purwakarta, urang Cina Makao di Pasir Nagara Cina marudah. Ari sababna, bayaranana ngagawéan kebon entéh henteu bérés. Mindeng telat jeung loba potongan deuih. Keur kitu, di Purwakarta ogé aya kajadian anu méh sarua. Cina Makao anu caricing di Cilangkap, sarua keur marudah. Di dieu mah sababna, lantaran maranéhna dicaram ku pamaréntah muka tanah-tanah anyar pikeun tatanén. Éta Cina Makao téh aya kana ratusna, umumna imigran anu torojogan datang ti Nagri Cina. Kalayan rerencepan, Cina Makao anu aya di Pasir Nagara Cina jeung anu aya di Cilangkap téh baradami. Sapuk wé rék ngayakeun babaruntakan ka pamaréntah, nyieun reuweuh-reuweuh di Purwakarta.

Ari dina prungna mah henteu mareng. Cina Makao ti Cilangkap mimiti ngayakeun aksina tanggal 8 Mei 1832. Purwakarta, puseur dayeuh Kabupaten Karawang, diburak-barik, loba imah jeung wangunan pamaréntah anu diduruk. Malah pendopo ogé dikepung. Bupati Karawang harita Raden Tumenggung Suriawinata, bisa ngalolos ti pendopo sarta nyumput ka Loji Walanda di Kembangkuning. Peutingna, daratang bantuan ti Cianjur, Bandung, Sumedang, jeung Limbangan anu dipingpin ku bupatina masing-masing. Atuh tentara Walanda anu markasna di Wanayasa ogé turun bari ngagugusur tilu mariem, dipingpin langsung ku komandanna, Christian Heinrich Macklot. Botanikus wedalan Jérman anu ayeuna mah geus jadi soldadu Walanda. Isukna karaman dibeledig ku saréréa. Karaman Cina Makao geus marubus nepi ka Tanjungpura. Di Tanjungpura geus nyampak pasukan Walanda, anu dipingpin ku Alibasah Sentot Prawirodirjo, urut kekentong Pangeran Diponegoro anu geus biluk ka Walanda. Cina Makao loba anu kasoran. Sésana anu masih kénéh hirup baralik deui ka wétan. Di Dawuan pasangrok jeung pasukan gabungan Bupati Priangan sarta pasukan Si Macklot. Cina Makao anu geus kagok asong téh ngamuk nguwak-ngawik, tapi ukur sababaraha geprakan gé geus kasoran. Anu hirup dibanda, sarta dibawa ka Batawi. Ngan orokaya, Si Macklot tatu parna kabeunangan ku pakarang Cina Makao. Tilu poé ti harita, tanggal 12 Mei 1832, Si Macklot nu umurna kakara 33 taun téh, maot di Purwakarta.

Tanggal 10 Mei 1832, Cina Makao ti Nagara Cina ngayakeun aksi, karepna rek nyerang ka Purwakarta. Cina Makao henteu ngaruksak di jero Kota Wanayasa mah. Kakara sabada kaluar ti Wanayasa, mimiti ngaduruk jeung ngaruksak wangunan di sapanjang jalan. Malah kungsi nyerek Kepala Perkebonan Entéh di Wanayasa, ngaran Sheper Leau, anu katotol bengis. Si Sheper Leau diéréd, ditimpugan ku batu, nu ahirna mah lékék baé dipeuncit. Mayitna dipiceun di leuweung, anu katelah Leuweung Ciperlaw. Urut miceun mayitna dicirian ku batu badag.

Tayohna mah aksi Cina Makao ti Nagara Cina téh geus kanyahoan ku pasukan Walanda, anu harita keur kumpul di Purwakarta. Harita kénéh indit ka Wanayasa. Antukna pasangrok di Tanjakan Pasirpanjang. Der perang campuh di dinya. Loba korban ti dua pihakanana. Getih ngabayabah saperti ranca. Anu matak ti harita, éta wewengkon téh disebut Rancadarah. Cina Makao anu salamet, kabur katawuran. Mayit-mayit korban perang dipiceun ka hiji legok teu jauh ti dinya. Pikeun mariksa mayit jeung nyatetkeun jumlah korban, patugas pamaréntah kudu turun ngagunakeun sigay. Anu matak cenah, éta témpat téh nelah baé Legok Sigay.

Pasir Nagara Cina jadi suwung. Anu teu milu kana reuweuh-reuweuh di Rancadarah, maratuh di sabudeureun Pasir Nagara Cina, malah aya anu terus matuh di Wanayasa oge. Najan henteu kaitung loba. Sawatara titinggal Cina Makao di Pasir Nagara Cina, di antarana baé Pintu Hék di Kampung Cileungsing Wétan. Jalan anu di gigireun Klinik Dokter Ridwan, upamana, baheulana mah ngaranna téh Gang Babah Kecil. Ari sababna, di tungtung gang aya Cina Makao anu bumen-bumen. Disebut Babah Kecil sotéh pédah pangawakanana wé leutik.

(Budi Rahayu Tamsyah/tina sawatara sumber)

ASAL-USUL NGARAN PLERED

Aya anu nyebutkeun Pléréd téh asalna tina kecap paléréd. Ari paléréd téh nya éta padati anu ditarik ku munding. Gorobagna tina papan, gilindingna ogé tina papan deuih, baruleud teu maké jari-jari.

Dina jaman Walanda, paléréd téh sok dipaké ngakutan kopi ti Pléréd ka Cikaobandung. Cikaobandung téh harita mah mangrupa palabuan di sisi Walungan Citarum. Ari ayeuna, Cikaobandung téh kaasup ka Kacamatan Jatiluhur.

Ngakut kopi ti Pléréd téh jalanna ngaliwat ka Cianting terus ka Bunder – Selaeurih – Kembangkuning, bras ka Cikaobandung. Apan harita mah Jalan Raya Purwakarta – Cikampék téh can aya. Éta jalan kakara dijieun sabada aya jalan karéta api taun 1905.

Ku lantaran di éta wewengkon téh loba paléréd, nya disebut Paléréd, anu terus robah jadi Pléréd.

Aya deui anu nyebutkeun, munculna ngaran Pléréd téh raket patalina jeung Karajaan Mataram. Waktu tentara Karajaan Mataram gagal ngarurug Kumpeni di Batawi, aya anu kalabur ka wewengkon Pléréd ayeuna. Dingaranan Pléréd lantaran éta tentara téh asalna ti Pléréd, Yogyakarta.

Aya deui tentara Mataram anu asalna ti Kroya, Jawa Tengah. Maranéhna mah teu eureun di palebah Pléréd, tapi neruskeun lalampahanana ka beulah kidul. Areureun di wewengkon Tegalwaru ayeuna. Caricing di dinya sarta tempatna dingaranan Kroya, anu ayeuna mah jadi Karoya.

Anu caricing di Pléréd baroga kaahlian nyieunan gagarabah. Di tempatna anu anyar, maranéhna ogé nyieunan gagarabah pikeun pangupa jiwana.

Anu jelas mah Pléréd anu aya di Kabupatén Purwakarta geus kakoncara hasil keramikna. Lain baé di nagara urang, tapi nepi ka mancanagara deuih.

SAJARAH WANAYASA

Ujaring sepuh.

Ari karuhun Wanayasa téh asalna ti Mataram, nya éta Susuhunan Mangkurat, putrana Susuhunan Tegalarum. Susuhunan Tegalarum putrana Sultan Agung Mataram. Asalna tedak Dipati Hariang Banga, putra pamindo Ratu Galuh.

Susuhunan Mangkurat kagungan putra hiji pameget, jenenganana Pangeran Dipati Katwangan. Ageung-ageung éta Dipati Katwangan téh kagungan geureuha ka putrana Pangeran Madura, ti dinya kagungan putra dua:

1. Pameget, jenenganana Pangéran Pancawara.

2. Istri, jenenganana Ratu Harisbaya.

Ratu Harisbaya kagungan carogé ka Panembahan Girilaya, Cirebon. Pangéran Pancawara ogé sami nyarengan ka Cirebon, kagungan geureuhana ka raina Pangéran Girilaya, sarta kagungan cacah jiwa 80 somah. Pangéran Pancawara kagungan putra dua, pameget sadayana:

1. Dalem Putera Kelasa

2. Dalem Aria Surya di Kara

Dalem Aria Surya di Kara I, calikna di Léngkapura Sumedang. Kagungan putra hiji, jenenganana Dalem Giri Perlaya. Dalem Giri Perlaya kagungan putra hiji, jenenganana Raksa Nagara.

Kacarioskeun Ratu Harisbaya.

Ratu Harisbaya pipisahan sareng Panembahan Girilaya. Kagungan deui carogé ka Geusan Ulun ti Nagara Sumedang Larang, kagungan putra dua, pameget duanana:

1. Dalem Sura di Wangsa

2. Dalem Kusuma di Nata

Lami-lami Geusan Ulun wafat, énggalna sepuh-sepuh di Nagara Sumedang Larang barempug, lajeng nunuhun ka Susuhunan Mataram, nyuhunkeun kanggo piregeneun (pibupatieun) Nagara Sumedang. Anu kawidian ku Susuhunan Mataram téh Dalem Kusuma di Nata. Teras baé sadérékna anu sepuh, Dalem Sura di Wangsa, ngalolos ti Nagara Sumedang bari nyandak somah anu 80 téa. Angkat ngulon. Énggalna sumping ka Suriyan cul 17 somah, majeng deui, sumping ka Sanca cul 10 somah. Majeng deui ngulon, sumping ka Cocokbubu (Cibungkul), cul 30 somah. Anu dicandak kantun 23 somah, teras majeng deui ngulon-ngalér.

Kacarioskeun di Sumedang.

Dalem Suria di Kara sareng Dalem Raksanagara nyusul anu ngalolos téa. Sumping ka peuntaseun Citarum, Dalem Sura di Wangsa téh kasusul, diajak énggal-énggal mulih. Ari waler Dalem Sura di Wangsa, moal ngiring mulih ka Sumedang. Mung masihkeun somah 10. Janten anu dicandak ku Dalem Sura di Wangsa kantun 13 somah deui, lajeng neraskeun lalampahanana ka Banten.

Ayeuna urang tunda anu ka Banten, kocapkeun anu duaan téa,

Dalem Suria di Kara sareng Dalem Raksanagara henteu marulih deui ka Sumedang, énggal milarian tanjung pikeun pilemburan, teras didamel lembur anu dinamian Tanjung Pura. Di dinya henteu lami. Ngalih deui ka palih kidul, ngadamel deui lembur anu disebat Kasumedangan. Dupi anu jeneng di Kasumedangan nya éta Dalem Raksa Nagara. Ari Dalem Suria di Kara, lajeng angkat deui mudik, sumpingna ka Kali Cocokbubu. Ti dinya papendak deui sareng somah anu 30 tadi téa, nu dikantunkeun ku Dalem Sura di Wangsa.

Dalem Suria di Kara ngadamel lembur sawétaneun Kali Cocokbubu (Cibungkul), anu dinamian Babakan. Teu kantos lami, ngalih deui ka sakuloneun Kali Agung, teras ngadamel deui désa anu dinamian Wanayasa. Anu pihartoseunana “leuweung anu didamel lembur”. Éta lembur ngawitan dipidamel dina dinten Senén, tabuh salapan énjing-énjing, kaping 7 Robiul Awal 1107 Hijrah.

Lami-lami Wanayasa téh majeng, malih dugi ka janten kabupatén mandiri, anu namina Kabupatén Wanayasa. Dongkap réstu ti Mataram sareng dibisluitan, anu janten dalem munggaran di Kabupatén Wanayasa téh nya éta Dalem Aria Suria di Kara I.

Numutkeun panyariosan.

Kaunggel dina “Tjoektjroekan Robahan-robahan Pamaréntah di Tanah Priangan” kénging R. Suria di Raja (Panca-Warna, 1932) yén Wanayasa téh awitna kaumbulan kabawahna ka Tatar Ukur. Jenengan kaumbulanana Ukur Aranon, ari anu janten umbulna Ngabei Mertawana. Ukur Aranon (Wanayasa kapungkur), Ukur Sagalahérang (ngawengku Sagalahérang, Ciasem, Pamanukan), sareng Ukur Krawang (Karawang ayeuna), kelebet Ukur Nagara Agung, nya éta tilu kaumbulan anu aya di luar Bumi Ukur. Ari Bumi Ukur diwangun ku genep kaumbulan nya éta: Ukur Bandung (ngawengku Bandung Kidul sareng Ciparay), Ukur Pasirpanjang (Bandung palih wétan, Majalaya Kidul, Tanjungsari), Ukur Biru (Ujungberung, Cibiru), Ukur Curug Agung (Rajamandala, Cipatat, sabagian Cikalong), Ukur Batulayang (Cililin, Soréang, Ciwidéy), Ukur Kahuripan (Kota Bandung, Cimahi, Cikalong Wétan). Anu mawi Tatar Ukur harita disebat ogé Ukur Sasanga, ku margi diwangun ku salapan kaumbulan.

Nalika Dipati Ukur patelak sareng Sultan Agung Mataram, umbul anu salapan téh sadayana biluk ka Dipati Ukur. Dipati Ukur kasoran, diboyong sarta ditelasan ku Sultan Agung Mataram. Tatar Ukur diburak. Ukur Sasanga janten bawahan Kabupatén Bandung. Ari anu jadi bupatina Ngabei Astramanggala, tilas Umbul Cihaurbeuti anu satia ka Sultan Agung Mataram, sarta jenenganana dilandi: Radén Tumenggung Wira Angun-angun.

Dina taun 1677 waktos tanah Karawang kamilik ku Kumpeni, Wanayasa ogé kabaud, jadi bawahan Kumpeni. Dina taun 1681 Wanayasa didamel kabupatén, nu jadi regentna jenengan Demang Suradikara. Dina taun 1789 ieu kabupatén diburak, dihijikeun sareng Karawang.

Wanayasa janten kabupatén anu mandiri, kaunggel ogé dina buku Priangan karangan F. de Haan (1912: 169). Di dinya disebatkeun wates-wates Kabupatén Wanayasa: palih kidul Walungan Cisomang, palih kalér Ciasem (Walungan Cipunagara), palih wétan Walungan Cilamaya, palih kulon Walungan Citarum. Di antawisna ngurung palabuan di sisi Walungan Citarum di Cikao, anu kiwari nelah Cikaobandung.

Dupi dalem (bupati) anu kantos ngaheuyeuk dayeuh ngolah nagara di Kabupatén Wanayasa, nya éta:

1. Dalem Radén Aria Suria di Kara I

2. Dalem Panengah

3. Dalem Radén Raja di Nata

4. Dalem Radén Suria di Kara II

5. Dalem Radén Suria di Kara III

6. Dalem Radén Suria di Kara IV (Dalem Sumérén)

Wangsul deui kana pisaur sepuh.

Dalem Suria di Kara kagungan putra hiji, pameget jenenganana Dalem Panengah. Dalem Panengah kagungan putra Dalem Raja di Nata. Dalem Raja di Nata kagungan putra tujuh, pameget sadayana:

1. Dalem Suma di Nata

2. Dalem Aria Suria di Kara

3. Dalem Nata Yuda

4. Dalem Judi Manggala

5. Dalem Raksa di Raja

6. Dalem Yuda Paraya (Yuda Praja/Radén Demang Suma Praja)

7. Dalem Suma di Ra

Anu netep di Wanayasa opat, nya éta:

1. Dalem Suma di Nata

2. Dalem Aria Suria di Kara I

3. Dalem Nata Yuda

4. Dalem Judi Manggala

Demi anu janten Demang nya éta Dalem Suria di Kara, anu katelah Dalem Radén Aria Suria di Kara I. Nu janten patihna nya éta raina ku anjeun nyatana Dalem Nata Yuda, teras nu janten ngabéhina nyaéta Dalem Judi Manggala.

Kacatur wargina anu tilu deui, sasatna:

1. Dalem Raksa di Raja angkat ti Wanayasa ka Nagara Bandung, Distrik Tarogong (Garut ayeuna).

2. Dalem Suma di Ra, angkat ka Nagara Bandung, Distrik Kopo.

3. Dalem Yuda Paraya (Yuda Praja/Radén Demang Suma Praja)

Dalem Radén Aria Suria di Kara I kagungan putra 17, pameget 7 istri 10. Anu pameget kasebat:

1. Radén Dalem Aria Suria di Kara II, anu majengkeun Nagara Wanayasa kapungkur. Kagungan putra tilu:

1) Radén Suria di Kara

2) Nyai Radén Julaéha

3) Nyai Radén Siti Jénab

2. Radén Rangga Dira Kusuma, kagungan putra 2, pameget sadayana:

1) Radén Kara di Kusuma, janten Patih Ciasem kapungkur.

2) Radén Kusuma di Kara, janten Demang di Kalijati.

3. Radén Wangsa Kusuma

4. Radén Sura di Reja, janten Kapala Cutak di Cikao, kagungan putra dua, pameget duanana:

1) Radén Sura di Kusuma janten Mantri Cacar Lebak Siuh.

2) Radén Arya di Kusuma janten Kanduruan di Purwakarta.

5. Radén Nata di Pura, kagungan putra genep, pameget opat, istri dua:

1) Radén Asta di Paraya, janten jaksa di Wanayasa kapungkur.

2) Radén Nata Jibja, janten Patinggi Wanayasa kapungkur.

3) Radén Nata Paraya, janten Lurah Wanayasa kapungkur.

4) Muhamad Tahir, ieu mah teu nyepeng damel.

5) Nyai Radén Enau.

6) Nyai Radén Mula.

6. Radén Dira Jibja (Radén Wira Jibja), kagungan putra opat, pameget tilu, istri hiji.

1) Nyai Radén Raja Ésah

2) Anu pameget teu aya catetanana.

7. Radén Santri.

8. Nyai Radén Raja

9. Nyai Radén Nata Kumbara, carogéan ka Radén Suma di Reja, kagungan putra dua, pameget hiji, istri hiji:

1) Radén Baraya di Sura.

2) Nyai Radén Nata Kusuma

10. Nyai Radén Raja Imut, carogéan ka Radén Nata Yuda, janten Kapala Cutak di Sindangkasih, kagungan putra dua, pameget hiji, istri hiji.

1) Radén Nata di Manggala, janten Kapala Cutak di Purwakarta.

2) Nyai Radén Uji, janten Rangga di Wanayasa.

11. Nyai Radén Béma, carogéan ka Radén Rangga Omas, Bogor, kagungan putra dua, pameget hiji, istri hiji.

1) Radén Nata di Manggala.

2) Nyai Radén Tenda di Ningrat

12. Nyai Radén Nata Imbang, carogéan ka Kiyai Warega (anu ngumbara), kagungan putra dua, pameget hiji, istri hiji.

1) Kiyai Warega

2) Nyi Mas Gandiyah, carogéan ka Radén Asta di Paraya, putrana Radén Raksa di Rana, buyutna Kasumedangan (Dalem Raksa Nagara)

13. Nyai Radén Naga Mirah (Nyai Radén Adya), carogéan ka Radén Asta di Paraya (Radén Raksa Jibja), Patih Wanayasa. Ari Radén Asta di Paraya téh putrana Radén Raksa di Rana, buyutna Kasumedangan (Dalem Raksa Nagara).

14. Nyai Radén Téja Mirah, carogéan ka Radén Bangsa di Kusumah, Patih Wanayasa katilu, kagungan putra opat, pameget dua, istri dua.

1) Radén Bangsa di Kusuma, janten Kanduruan di Wanayasa

2) Radén Dipa Paraya, janten Patinggi Wanayasa,

3) Nyai Radén Nuri

4) Nyai Radén Wandas.

15. Nyai Radén Kasmirah

16. Nyai Radén Suma Kadaton

17. Nyai Radén Umi.

Ujaring warti.

Wanayasa dina jaman Pajajaran, kaunggel dina naskah kuno Bujangga Manik. Numutkeun Prof Dr. Noordijn, anu disebat Karajaan Saung Agung téh nya éta wewengkon Wanayasa ayeuna. Puseur dayeuhna di Ramanéa, nu aya di suku gunung Gunung Agung (Gunung Burangrang). Ari numutkeun Prof. Dr. Éddy S. Ékajati, Karajaan Saung Agung téh mangrupi karajaan bawahan Pajajaran anu pamungkas ditalukkeun ku Kasultanan Cirebon, sarta namina digentos jadi Wanayasa, mangrupi réduplikasi tina ngaran tempat anu aya di Cirebon.

Katerangan anu tangtos baé peryogi dipaluruh deui, dipatalikeun sareng sumber-sumber sanésna.

Pamungkas catur.

Sajarah Wanayasa, natrat panjang ti bihari dugi ka kiwari. Sanaos kitu, masih kénéh seueur anu kedah disungsi; disarungsum sareng dieuyeuban. Mangga, guareun urang sadayana, wariskeuneun ka anak incu, da bongan urang henteu kaluar tina beulah batu. Sanés kanggo agulkeuneun, ampun paralun upami dugi ka agul ku payung butut. Namung saur ujaring nu weruh disemuna, moal aya kiwari mun taya bihari, moal aya jaga mun taya ayeuna. Nya bagja temen jalma anu apal ka dirina, pibekeleun kumelendang di alam pawenangan.

Perkawis “Silsilah Rundayan Wanayasa”, upamina, tangtos kedah disarungsum sareng dieuyeuban deui, ku margi kabiasaan sepuh urang kapungkur nyatetkeun silsilah téh mung anu aya patalina sareng anjeunna baé. Anu tiasa janten éta silsilah téh ayeuna ogé aya di unggal kulawarga rundayan Wanayasa. Upami éta silsilah kulawarga téh dikempelkeun, bakal katingal lengkep sareng gulangkepna, anu tangtosna baris langkung euyeub. Maksadna, supados urang sareng anak-incu urang henteu dugi ka pareumeun obor, da bongan saur sepuh: baraya mah taya tapakna, dulur mah taya urutna. Maksad sim kuring saparakanca, di antawisna, hoyong nyusun “Database Silsilah Rundayan Wanayasa”.

Sasieureun sabeunyeureun, mugia aya mangpaatna.

Cag!

Bahan-bahan ti Bapa R. Sukendar Kerta Kusuma sareng Bapa R. Moh. Idris (alm.).

Diserat deui ku: Budi Rahayu Tamsyah alias Mang Adud.

TI KAMPUNG KRAJAN KA GORENTEL MEED

Ngaran hiji tempat téh raket patalina jeung sajarahna, kaayaan alamna, katut kabiasaan masarakatna. Tina carana méré ngaran tempat, upamana, bisa kanyahoan pasipatan katut angen-angen masarakatna. Anu matak bangsa-bangsa anu ngahargaan kana sajarah mah tara gampang ngaganti ngaran lemburna. Lamun téa mah kudu nyieun ngaran anyar, tara diwangwang atawa asal gaya anu pihartieunana ukur ku kirata alias “dikira-kira malar nyata”.

Aya anu nyebutkeun kalolobaanana ngaran tempat di Tatar Sunda mah dipiheulaan ku kecap ci, anu hartina “cai”, saperti Citalang, Cikeris, Cibatu, Cibodas, jeung Cisantri. Malah di Purwakarta ogé aya kampung anu ngaranna Cibulé di Sukasari, Cijangggot di Cisalada (Jatiluhur), Cikodok di Cisaat (Campaka), jeung Cimaédod di Palinggihan (Pléréd).

Mémang ngaran tempat anu maké ci di Purwakarta kawilang loba. Tapi ari ngaran kampung anu méh aya di unggal kacamatan mah nya éta Kampung Krajan. Ngaran Kampung Krajan di antarana baé aya di Kelurahan Tegalmunjul (Purwakarta), Désa Maracang (Babakan Cikao), Désa Parakanlima (Jatiluhur), Désa Cikopo (Bungursari), Désa Campakasari (Campaka), Désa Ciracas (Kiarapedes), Désa Wanayasa, Taringgul Tonggoh, Sukadami (Wanayasa), Désa Situ jeung Salamjaya (Pondoksalam), Désa Nangéwér (Darangdan), Désa Cileunca jeung Cikeris (Bojong), Désa Cibatu (Cibatu), Désa Cibogohilir (Pléréd), jeung Désa Citalang (Tegalwaru).

Naon atuh hartina krajan téh? Aya nu nyebutkeun cenah tina “karajaan”. Lamun enya téh, meureun baheulana mah di Purwakarta téh loba karajaan atawa patempatan anu aya patalina jeung raja. Bisa jadi deuih lain. Pikeun ngajawabna, jelas mikabutuh panalungtikan anu daria. Sabab bisa jadi aya patalina jeung sajarah Purwakarta. Éta téh kakara tina hiji ngaran kampung. Mangkaning ngaran kampung di Purwakarta téh aya ratusna, komo lamun jeung ngaran kampung anu geus diganti mah, ku lantaran ngarasa henteu gaya téa. Kurang PD. Poho wé kana sajarahna mah.

Ari kabiasaan masarakat méré ngaran tempat, biasana nyoko kana hiji kaayaan, kajadian, atawa kabiasaan snu diarah gampangna. Tara ieuh dihésé-hésé jeung digaya-gaya. Tapi ku cara kitu bet jadi ahéng. Conto deukeutna mah ngaran-ngaran tempat anu aya di Désa Cihanjawar, Kacamatan Bojong.

Sababaraha taun ka tukang aya kapal ragrag di tutugan Gunung Burangrang, anu aya di wewengkon Désa Cihanjawar. Éta kapal téh dipilotan ku Marsekal Ramli. Kapal anu leungit kapanggih ngajéngjéhé di hiji legok sarta Marsekal Ramlina ogé geus jadi mayit. Tah, nepi ka ayeuna tempat kapanggihna kapal jeung mayit Marsekal Ramli téh ku urang dinya dingaranan Legok Lomri.

Naha Legok Lomri lain Legok Ramli? Apan diarah gampangna téa, diluyukeun jeung létah urang dinya anu babari kénéh nyebut ngaran Lomri tibatan Ramli. Apan Bi Romlah ogé nénéhna mah Bi Elom, malah sakapeung sok aya nu nyebut Bi Lomrah.

Teu jauh ti dinya, aya deui ngaran tempat anu dingaranan Goréntél Mééd. Ari sababna, Mang Mééd urang Cihanjawar kungsi tigoréntél di dinya. Nya ngaranna “diabadikeun” di éta tempat nepi ka ayeuna. Sed ti dinya, aya curug anu katelahna Curug Ma Urni. Pédah Ma Urni keur jumenengna sok ngebon-ngebon di wewengkon éta curug. Ari lokasina teu jauh ti Pasir Andi, tempat Mang Andi “nyepén” sabada reureuh tina gawé sapopoé.

Saenyana masih kénéh loba ngaran tempat arahéng di Cihanjawar téh. Kakara di satempat éta téh. Bisa jadi di tempat séjén ogé teu jauh ti kitu.

(Budi RT diropéa tina data panalungtikan “Toponimi di Purwakarta”)